Trumps Inner Circle is gevaarlijker dan hijzelf
Toen ik bijna vier jaar geleden begon aan mijn onderzoek naar de Inner Circle van Donald Trump en hun impact op de rechtsstaat en democratie, was het mijn intentie om terug te blikken op het presidentschap van Donald Trump (2017-2021). Ik had toen nog niet kunnen voorzien dat, op het moment dat ik mijn proefschrift zou voltooien, het onderwerp actueler zou zijn dan ooit, nu Trump opnieuw is verkozen.
Mijn naam is Sanda van Dam. Na het behalen van mijn masters Geschiedenis en Amerikanistiek (2006), de master International Crimes and Criminology (2009), de master Law and Politics of International Security (2010) (beide aan de Vrije Universiteit Amsterdam), en na een jaar aan Harvard University te hebben gestudeerd (Japanese Studies and American History), ben ik in 2021 gestart met mijn proefschrift als externe PhD-student aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op 31 oktober ben ik gepromoveerd op mijn thesis The Spiraling Effect of the Inner Circle on Destructive Leadership: How the Trump Entourage Eroded American Democracy and the Rule of Law.
In de afgelopen decennia heeft er wereldwijd een afname van democratie en vrijheid plaatsgevonden. Deze achteruitgang viel samen met de opkomst van leiders zoals Vladimir Poetin, Viktor Orbán, Recep Tayyip Erdoğan, Narendra Modi, Rodrigo Duterte en vele anderen. Deze mannen vertegenwoordigen een nieuw type autoritair leiderschap, dat veelal ook omschreven wordt met de Engelse term strongman leadership. Dit type leiderschap is schadelijk voor de rechtsstaat en de democratie. Allereerst omdat het beleid van deze leiders vaak de mensenrechten schaadt, vooral die van minderheden. Daarnaast plaatsen deze leiders zichzelf boven de wet en beschouwen ze traditionele wetgeving en instellingen, zoals rechtbanken en onafhankelijke media, als obstakels voor het bereiken van hun persoonlijk en politieke agenda.
Wat echter vaak over het hoofd wordt gezien, is dat zulke leiders altijd worden ondersteund door de mensen om hen heen. Een groep volgers die vooral over het hoofd wordt gezien, is de groep mensen die het dichtst bij de leider staat, zoals adviseurs, vrienden en kabinetsleden. Deze zogenaamde ‘entourage’ staat in de nabijheid van de macht en kan vaak aanzienlijke invloed uitoefenen. Het beter begrijpen van de rol en impact van deze groep volgers, vooral gezien de wereldwijde opkomst van autocratisch geregeerde landen, is essentieel.
Om de impact van de entourage op de rechtstaat en de democratie te bestuderen is de inner circle van Donald Trump (die in verschillende opzichten veel overeenkomsten vertoont met strongmen en om die reden ook beschouwd kan worden als een strongman) als casestudy gebruikt. Om een beeld te krijgen van wie tot deze groep behoorden, zijn vier individuen onderzocht die deel uitmaakten van deze entourage: Stephen Miller, Lindsey Graham, Bill Barr en Mitch McConnell.
Stephen Miller, senior adviseur van Trump, had aanzienlijke invloed op de immigratieagenda. Miller kreeg erkenning als de architect van het reisverbod, in de volksmond bekend als de ‘Muslim Travel Ban’, en was tevens verantwoordelijk voor de implementatie van het ‘zero-tolerance beleid’. Dit beleid resulteerde in de scheiding van duizenden kinderen van hun ouders aan de grens tussen de Verenigde Staten en Mexico, hetgeen leidde tot een humanitaire crisis.
Senator Lindsey Graham uit South Carolina, ooit een criticus van Trump, ontpopte zich tot een enthousiaste aanhanger van de president en een trouwe bondgenoot van Trump in de Senaat.
Minister van Justitie Bill Barr was een van de meest invloedrijke personen binnen Trumps kabinet. Hij werd berucht vanwege zijn afhandeling van het Mueller-rapport en werd bekritiseerd omdat hij de onafhankelijke status van het Ministerie van Justitie radicaal veranderde.
Mitch McConnell, de Republikeinse leider in de Senaat, was decennialang een van de meest prominente figuren in Washington, D.C. Hij en de president werkten actief samen om zoveel mogelijk conservatieve federale rechters te benoemen, waaronder in het Hooggerechtshof.
In mijn onderzoek onderzocht ik de achtergronden, loopbanen, motivaties en de impact van deze vier personen. Patronen in hun gedrag en handelingen zijn vergeleken met volgerstypologieën, waarbij de taxonomie van Thoroughgood et al. als uitgangspunt is genomen. Dit omdat hun typologie gebaseerd is op bevindingen uit verschillende disciplines en expliciet gericht is op volgers van destructieve leiders. Hun taxonomie omvat de types ‘authoritairen’, ‘verloren zielen’, ‘semi-actieve volgers’, ‘acolieten’ en ‘opportunisten’. Deze typologie is vervolgens vergeleken met gerelateerde theorieën, waarbij voor elk volgerstype de belangrijkste kenmerken zijn gedestilleerd uit de verschillende benaderingen. De belangrijkste kenmerken zijn vervolgens gebruikt om het gedrag en de eigenschappen van de vier personen die in dit proefschrift zijn bestudeerd, met elkaar te vergelijken.
Type volgers
De analyse van de vier personen onthult dat de diverse personen die in de thesis zijn bestudeerd in gedrag overeenkomen met vier verschillende types volgers. Lindsey Graham vertoont bijvoorbeeld veel overlap vertoont met verschillende criteria van het opportunistische volgerstype, aangezien zijn voornaamste doel het verbeteren van zijn status en het waarborgen van zijn herverkiezing is geweest. Daarnaast vertoont hij eigenschappen van ijdelheid, charme en ambitie. Achteraf gezien was opportunistisch gedrag al eerder in zijn carrière waarneembaar, omdat hij vaak in de nabijheid van de macht werd gezien. Zijn opportunistische manier van handelen werd echter pas echt duidelijk toen Trump president werd.
Bill Barr was geen opportunist, aangezien status, macht en geld voor hem niet de belangrijkste drijfveren waren. In plaats daarvan lijkt Barr gedreven te worden door een reeks ideeën en waarden die sterk overeenkomen met het type autoritaire volger. De rol van de president, traditionele normen en waarden, en de angst voor sociale veranderingen kenmerkten Barr en leidden ertoe dat hij op een manier leiding gaf aan het ministerie van Justitie die grote implicaties had voor de rechtsstaat.
Hoewel de relatie tussen McConnell en Trump op het eerste gezicht afstandelijk leek, werkten zij met name intensief samen als het ging om het benoemen van conservatieve rechters. Deze samenwerking heeft gevolgen voor de komende decennia, aangezien de benoemingen van conservatieve rechters in het Amerikaanse Hooggerechtshof hebben geleid tot een zogenaamde conservatieve ‘supermeerderheid’. Dit is al tot uiting gekomen in de vorm van het inperken van de reproductieve rechten van vrouwen, evenals in de juridische onschendbaarheid van presidenten en voormalig presidenten.
Ten slotte toont de analyse aan dat Stephen Miller, als een toegewijde volger van Trump die dezelfde visie met hem deelt, kenmerken vertoont die ook bij acolieten worden gezien. Daarnaast laat het zien dat Miller ook sterke overeenkomsten vertoont met fanatici. Dit betreft een type volger dat niet door Thoroughgood et al. wordt genoemd, maar uitvoerig is besproken door wetenschappers zoals Hoffer, Kressel en Smeulers. Gezien het beleid dat Miller doordrukte zonder oog voor de wet, zijn gebrek aan medeleven voor menselijk leed, en zijn bereidheid om verder te gaan dan wat Trump deed, lijkt de typering van hem als “fanatieke volger” passender dan die van acoliet.
De Impact van de Entourage op de Rechtsstaat en Democratie
De vier personen die in dit proefschrift zijn besproken, hebben allemaal op negatieve wijze de rechtsstaat, democratie, of beide beïnvloed, hetzij opzettelijk, hetzij onopzettelijk. Stephen Millers invloed op de rechtsstaat was misschien wel het duidelijkst. Hij werd beschouwd als de architect van zowel het inreisverbod als het beleid van gezinsscheiding, die op meerdere manieren internationale en nationale wetten schonden. In zijn rollen als speechschrijver en woordvoerder had Miller tevens een negatieve invloed op de democratie. Als speechschrijver droeg hij bij aan het creëren van een ideologisch kader dat de tegenstellingen tussen mensen vergrootte en schadelijk was voor minderheden. Daarnaast droeg hij bij aan het verspreiden van geruchten over verkiezingsfraude, leugens die duizenden Trump-aanhangers ertoe bracht zich te verzamelen in Washington D.C., wat uiteindelijk leidde tot de aanval op het Capitool.
Barr, Graham en McConnell droegen vooral bij aan het afbreken van het vertrouwen in de democratie. Zij speelden een actieve rol in het verspreiden van geruchten over verkiezingsfraude, wat leidde tot een afname van het vertrouwen in het democratische proces en systeem en bovendien veel mensen ertoe aanzette het Capitool aan te vallen. Daarnaast hadden met name Graham en McConnell impact op het negatief beïnvloeden van het systeem van checks and balances door hun eed van onpartijdigheid te schenden tijdens de tweede impeachment procedure tegen Trump.
Barrs acties als Minister van Justitie hadden ook gevolgen voor zowel de rechtsstaat als de democratie. Zijn inmenging in lopende strafzaken en pogingen om sleutelfiguren te vervangen, ondermijnden het beeld van onafhankelijkheid van het ministerie van Justitie, en wekte de indruk dat hij handelde in het voordeel van Trump en zijn bondgenoten. Hoewel Barr beweerde dat zijn acties niet werden beïnvloed door Trump, en sommige juridische experts het debat openden over de noodzakelijkheid van de onafhankelijkheid van het ministerie van Justitie, waren er velen die volhielden dat deze onafhankelijkheid een hoeksteen van de rechtstaat en democratie vormt. Barr kreeg ook kritiek op zijn aanpak van protesten, met name het ontruimen van Lafayette Park en het gebruik van ongemarkeerde politievoertuigen en niet-geïdentificeerde wetshandhavers, wat door sommigen werd gezien als een inbreuk op democratische en burgerrechten, en deed denken aan autoritaire tactieken.
Ondanks zijn schijnbaar afstandelijke houding had McConnell mogelijk de grootste impact op de democratie en de rechtsstaat in vergelijking met de andere besproken personen. Zijn doel was om een conservatief Hooggerechtshof te creëren. Door strategisch sommige benoemingen te blokkeren en andere te versnellen, slaagde McConnell, samen met Trump, erin om drie conservatieve rechters te benoemen in levenslange posities. De benoeming van deze rechters had vergaande gevolgen. Nadat McConnell Trump vrijsprak, oordeelde het Hooggerechtshof, nu met een conservatieve supermeerderheid, dat presidenten en voormalige presidenten aanzienlijke immuniteit hebben, wat hen feitelijk boven de wet plaatste, zelfs als hun daden tijdens hun ambtsperiode illegaal of verraderlijk waren. Sommigen vrezen dat door deze uitspraak van dit conservatieve Hooggerechtshof de president boven de wet is gesteld, wat grote implicaties heeft voor de rechtsstaat.
De Invloed van de Entourage op Destructief Leiderschap
Hoewel elk van de vier personen afzonderlijk invloed had op de rechtsstaat en democratie, waren hun acties niet altijd geïnitieerd door Trump, maar vaak gemotiveerd door langgekoesterde ideologieën of persoonlijke doelen. Dit benadrukt dat de leider-volgeling dynamiek, zelfs bij autoritaire leiders die strakke controle over hun volgers nastreven, niet altijd eenduidig is. Volgers kunnen gedreven worden door factoren die buiten de invloed van de leider liggen. De dynamiek kan ook verschuiven—soms kunnen volgers leiderschapsrollen op zich nemen, zoals te zien is in de relatie tussen Trump en Miller.
De leider-volgerdynamiek en de interactie tussen volgers onderling hebben bij autoritair leiderschap, zoals dat van strongmen, een radicaliserend effect. Dit zorgt ervoor dat destructief leiderschap niet statisch is, maar verslechtert wanneer het niet wordt gecontroleerd. Dit wordt veroorzaakt door zowel de leider als door zijn omgeving, die zijn gedrag accepteren, negeren, toejuichen en versterken. Dit proces van radicalisering wordt weergegeven in het nieuw ontwikkelde model, dat ik het “inner circle spiraling effect” noem. Fanatici spelen een cruciale rol in dit model, door te pushen voor steeds extremere acties. Andere volgerstypen dragen ook bij: semi-passieve volgers, bijvoorbeeld, blijven passief maar moedigen onbedoeld de verslechtering van normen aan. Deze semi-actieve volgers worden in de bestaande literatuur vaak ten onrechte beschreven als handhavers van de status quo, terwijl zij in werkelijkheid, samen met andere volgerstypen, bijdragen aan het verergeren van destructieve regimes.
Conclusie
De analyse van de vier personen, evenals het model van het inner circle spiraling effect, laat zien dat de entourage bestaat uit verschillende type volgers, elk met uiteenlopende motieven. Desondanks kunnen de acties van deze diverse volgerstypen gezamenlijk een aanzienlijke impact hebben op de rechtsstaat. Daarnaast toont het aan dat de leider-volgerdynamiek niet altijd eenduidig is, en dat leiders in sommige gevallen zelf kunnen veranderen in volgers. Ten slotte laat het zien dat de invloed van volgers op de leider en hun onderlinge interactie kan leiden tot een proces van radicalisering, hetgeen verklaart waarom destructief leiderschap na verloop van tijd steeds verder verslechtert. Deze uitkomsten benadrukken opnieuw hoe cruciaal het is om meer aandacht te besteden aan deze groep volgers, vooral in een tijd waarin democratie steeds verder onder druk komt te staan.
Nu de contouren van een nieuw presidentschap van Trump zich langzaam aftekenen, benadrukt dit het belang van de inner circle. Hoewel niet alle personen die in mijn thesis een rol speelden ook een rol zullen spelen in zijn nieuwe regering, zijn er genoeg individuen die qua gedrag sterke overeenkomsten vertonen. Het vermoeden is dat het reeds ingezette radicaliseringsproces tijdens zijn eerste presidentschap zich alleen maar verder zal doorzetten. De eerste aanwijzingen hiervan zijn al zichtbaar, aangezien Trump plannen maakt om de traditionele democratische instituties en de onafhankelijkheid van de rechtsstaat verder te ondermijnen. Wat eveneens duidelijk is, is dat hij hierbij actief wordt geholpen door een groep vertrouwelingen, wat een goede reden is om ook nu nog de inner circle in de gaten te houden, zodat hun rol en verantwoordelijkheid bij destructief leiderschap nog duidelijker worden.